जेवेल ऑफ कोकण... तिबोटि खंड्या...

 जेवेल ऑफ कोकण... तिबोटि खंड्या...

मे महिन्याचा उष्मा टोकाला पोचलेला, अंगाची लाही लाही होईल असे वातावरण, झाडांची पानं पण हलायची बंद. अश्या वेळेला कुठून तरी जोरदार वारा सुटतो, विजेचा एखादा लोळ आकाशातून जमिनीवर कोसळतो, वाऱ्याने वाहून आणलेले ढग आसमंत अंधारमय करून टाकतात आणि पावसाच्या शीतल सरी जमिनीवर कोसळतात. दर वर्षी कोकणात मान्सूनपूर्व सरी अश्या प्रकारच नाट्य निर्माण करत असतात आणि या नाट्याचा क्लायमॅक्स म्हणजे इंद्रधनू. सात रंगांची उधळण असणारं इंद्र धनुष्य डोळ्याचं पारणं फेडणार, याच इंद्रधनू चे रंग लेवून एक पक्षी याच वेळी कोकणात येऊन धडकतो. माणसाच्या दृश्य पटलातील जवळ जवळ सगळेच रंग ल्यालेला, ठेंगणा, सुबक, भली मोठी चोच, बाणाच्या वेगाने उडणारा, आणि समोर बसला तर सप्त रंगांची उधळण पेश करणारा हा पक्षी म्हणजे तीबोटी खंड्या अर्थात Orieental dwarf kingfisher (ODKF).

ODKF हा किंगफिशर म्हणजेच धीवर वर्गातला पक्षी. कोकणात आढळणाऱ्या किंगफिशर पैकी सर्वात लहान किंबहुना बटू रुपी पक्षी. पावसाच्या आगमनाबरोबर कोकणातल्या नद्या, नाले, छोटे ओहोळ, बांध इथे आढळतो. तसा हा पक्षी पश्चिम घाटात रहिवासी असला तरी लोकल मायग्रेशन करत असल्याचं आढळून आले आहे. दाट सावली ची जंगलं, नाले, आणि सदाहरित वने ही याच्या आवडीची. कोकण मध्ये हा विणीच्या हंगामात स्थलांतर करत असल्याने जुन ते सप्टेंबर मध्ये सहज दिसून येतो.

इकदा का पाऊस सुरू झाला की तिबोटी खंड्याला चाहूल लागते ती प्रणयाची. मादीला आकर्षित करण्यासाठी याची नृत्य वजा कोर्टशिप पाहण्याजोगी. तसेच मादीला रिझवण्यासाठी खाद्य भेट हे एक वैशिष्टय. या भेटीत छोटे सरडे, कोळी, खेकडे, चोपई असे नानाविध प्रकार सामाविष्ट असतात. यानंतर मग मिलन होऊन नर मादी दोघे पण घरटे बांधायची सुरुवात करतात. सगळेच किंगफिशर हे जमिनीमध्ये मी खोदून त्यात घरटे करणारे आहेत. ODKF सुद्धा ओढ्याच्या काठाचा भाग छोट्या मातीच्या भिंती आणि बांध अशा ठिकाणी बीळ खोदतात. ओढ्यावरती वाकलेल्या फांदीवरून झेप घेऊन वेगाने चोचीच्या साहाय्याने माती खोदून पुन्हा त्याच वेगाने आपल्या जागी येऊन बसताना यांना खोदताना पाहणं एक पर्वणीच आहे. नर आणि मादी दोघेही घरटे खोदण्याचे काम अगदी मन लावून करत असतात. हे घरटे वरच्या दिशेने इनकलाइन झालेलं आढळतं यामुळे पावसाचे पाणी बिळात शिरण्याची शक्यता फार कमी आणि घरट्यातील कचरा सुद्धा बाहेर येऊन पडण्यास मदत होत असावी. साधारण वीस दिवसांच्या अंडी उबवणी काळानंतर पिल्लं बाहेर येतात आणि आणि त्यानंतर सुरु होते ती नर आणि मादीची अथक मेहनत. सरडे पाली खेकडे कोळी चौपाई छोटे कीटक असे अनेक खाद्य यांच्या शिकारी मध्ये सामील असतात आणि आणि ही खाद्य पिलांना नेऊन भरवण्याची त्यांची धावपळ सुद्धा बघण्यासारखी. जशी पिल्ले मोठी होऊन जातात हा खाद्याचा आकार सुद्धा वाढत असलेला बघायला मिळतो साधारण 20 ते 30 दिवस हे फिडिंग चालू राहतं आणि त्यानंतर पिल्ल घरट्यातून बाहेर येतं एक दोन दिवस थांबून भुरकन उडून जातात. परंतु बरीच बरीच पिल्लं दगावतात सुद्धा. काही वेळा अति पडलेला पाऊस, बिळात पाणी शिरणे,भूस्खलन, शिकाऱ्यांचा हल्ला, नवीन बांधकाम अशा अनेक कारणाने विण पूर्ण होत नाही आणि ही जोडी पुन्हा नव्याने बीळ खोदण्याच्या तयारीला लागते आणि पुन्हा नव्याने पिल्लांना जन्म देते.

               गेल्या काही वर्षांत चिपळूण रत्नागिरी गुहागर याठिकाणी या खंड्याला पाहण्यासाठी त्याचे फोटोग्राफ मिळवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात पर्यटक येत असल्याचे आढळून येत आहे हे याविषयी पक्षी निरीक्षक नितीन नार्वेकर यांच्याशी बातचीत केली असता त्यांनी अनेक गोष्टी विशद केल्या.

   खरंतर फोटोग्राफी करताना अनेक प्रकारच्या काळजी घेतल्या जाणं अत्यंत आवश्यक आहे. अतिउत्साहाच्या नादात बऱ्याच वेळेला फोटोग्राफर्स घरट्याच्या अगदी जवळ जाऊन बसतात त्यामुळे या खंड्या पक्षांची ऍक्टिव्हिटी डिस्टर्ब होते काहीवेळेला घरटे भक्षकांच्या नजरेस पडते. तसेच चांगला फोटो मिळावा म्हणून कडेच्या फांद्या कापणं किंवा जागा व्यवस्थित करणे असे प्रकार केले जातात यातून सुद्धा घरट्याला धोका उद्भवतो. तसेच काही वेळा माणसं सुद्धा बिळात प्राणी जाऊन बसू नयेत म्हणून बिळे बंद करून टाकतात त्यामुळे फोटोग्राफी करत असताना कोणत्याही प्रकारे पक्षाला त्रास होणार नाही अशी काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. गेल्यावर्षी कर्नाळा अभयारण्यामध्ये झालेल्या घटनेनंतर वनविभागाने अनेक ठिकाणी अशा प्रकारच्या फोटोग्राफीला बंदी घातली होती ती त्यामुळे योग्य काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. आणि यातूनही कोणाला या पक्षांचा अभ्यास करायचा असल्यास यासाठी योग्य ती मदत आम्ही करू असे आश्वासन नितीन नार्वेकर यांनी दिले आहे. याच बरोबर पावसाळा संपल्यानंतर हा तीबोटी खंड्या जंगलांच्या किंवा झाडीच्या भागांमध्ये जात असावा असा अंदाज आहे परंतु याचा अजून अभ्यास होणे गरजेचे आहे. तसेच घरट्यातून पिल्ले बाहेर पडल्यानंतर त्यांच्या जीवनाविषयी च्या बऱ्याच गोष्टी अजूनही पूर्णपणे उकललेल्या नाहीत त्यामुळे फोटोग्राफी करत असताना आज या विषयांचा सुद्धा अभ्यास पक्षी निरीक्षकांनी करावा असे आवाहन करण्यात आले आहे.

     असा हा सुंदर पक्षी गेली काही वर्ष सतत चर्चेत आणि सोशल मीडिया वर कोकण रत्न (ज्वेल ऑफ कोकण) म्हणून प्रसिद्ध आहे. परंतु असे अनेक पक्षी सुद्धा कोकणात आढळतात. त्यांचा सुद्धा पर्यटनाच्या दृष्टीने विचार व्हायला हवा. सर्व प्रकारची काळजी घेऊन जर टुरिझम ला चालना दिली तर इथली परिस्थिती बदलणार आहे. आणि लोक सहभाग वाढून पक्ष्यांचे रक्षण करणं सहज शक्य होणार आहे.

© Prateik more

फोटो क्रेडिट Nitin Narvekar